Metodologia badań diagnostycznych w projekcie Profilaktyka na miarę

Szanowni Państwo,
ponieważ dyskusja dotycząca metodologii badań diagnostycznych w projekcie “Profilaktyka na miarę” realizowanych przez Stowarzyszenie Edukacja 3.0 przybrała postać publiczną, czuję się zobowiązany przedstawić kilka istotnych informacji dotyczących projektu, które są nieobecne w przestrzeni publicznej lub przedstawiane w sposób przeinaczony.
Zasadniczo robię to po to, żeby czytelnicy mogli wyrobić sobie własne zdanie na poruszany temat. Dyskusja metodologiczna i etyczna związana z każdymi badaniami jest zawsze potrzebna. Musi ona jednak opierać się na faktach oraz pełnych i dokładnych informacjach.

Celem zasadniczym projektu jest sprawdzenie funkcjonalności przygotowanej przez MEiN platformy diagnostycznej do badania zapotrzebowania na treści wychowawcze i profilaktyczne do programu wychowawczo-profilaktycznego, którego prawidłowe i zgodne z potrzebami konkretnego środowiska wychowawczego opracowanie jest ustawowym obowiązkiem szkoły.
Zakres diagnozy reguluje ustawa Prawo Oświatowe (2017). Prawo stanowi, że w tej diagnozie powinny być zawarte pytania o poziom zachowań problemowych, o czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Stąd, też np. pytanie o wychowywanie się w środowisku, gdzie rodzice palą – czynnik ryzyka w postaci narażenia na ekspozycję społeczną w postaci palenia. 

Całe badanie, zgodnie z zasadami etyki zostało skonstruowane tak, że ani szkoła, ani badacze nie są w stanie zidentyfikować odpowiedzi konkretnego ucznia, ani uczennicy. Wszystkie wyniki są szyfrowane w postaci indywidualnego kodu (tokenu), który generuje szkoła i otrzymują respondenci. Szkoła jednak nie dostaje bazy wyników z kodami. Z kolei badacze mają dostęp do wyników, ale nie mają dostępu do tokenów (kodów) i danych badanych – nie mogą więc identyfikować nikogo na podstawie kodów (tokenów). Jedyne co znamy to przydział ucznia do szkoły.
Kod (utworzony przez badaną osobę) nie służy więc indywidualnej identyfikacji, tylko połączeniu danych w procesie ewaluacji (przy powtórnym badaniu). Zasadniczo chcemy zadziałać według następującego modelu (tzw. model pretest – posttest): szkoła przeprowadza diagnozę – otrzymuje raport – wprowadza do programu aktywności profilaktyczne mające wesprzeć uczniów – realizuje je w klasach – i sprawdza, czy były skuteczne (ewaluacja). W czasie całego procesu szkolimy i konsultujemy szkoły w celu dobrania odpowiednich zindywidualizowanych działań, w oparciu o omówione wcześniej wyniki diagnozy. Tego typu procedura jest traktowana jako dobra praktyka we współczesnych metodycznych rozwiązaniach z zakresu profilaktyki zachowań ryzykownych.

Opisane wyżej rozwiązania to model przyjęty przez renomowane instytucje badające zdrowie i jego zagrożenia w kontekście funkcjonowania dzieci i młodzieży. Z tym, że ze względu na przesiewowy charakter badań podjęliśmy znaczący wysiłek (zarówno wewnątrz zespołu, jak i korzystając z zewnętrznych ekspertów oraz decyzji i uwag Komisji Bioetycznej Nr 01/09/2022 z dnia 03.10.2022) analizy wprowadzonych pytań w taki sposób, aby zminimalizować jakiekolwiek zagrożenie dla osób badanych.
Dodam, że większość renomowanych organizacji zagranicznych i krajowych dużo bardziej szczegółowo w podobnych próbach podnosi kwestie relacji rodzinnych, doświadczania przemocy ze strony osób bliskich czy zachowań i myśli suicydalnych (np. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie i badania Mokotowskie, europejskie badania HSBC – linki do raportów poniżej). Zadawanie tego typu pytań, obecne w kluczowych badaniach społecznych i diagnozach dotyczących tej problematyki, to działanie ukierunkowane na poznanie nasilenia określonego ryzyka w danej szkole, klasie czy szerszym środowisku, po to, żeby opracować odpowiednie wsparcie lub zaprosić zewnętrznych specjalistów.  Ważne jest aby tego typu problemy diagnozować na wczesnym etapie, gdy jeszcze są możliwości udzielenia pomocy i wsparcia. Taką możliwość dają właśnie przesiewowe badania kwestionariuszowe, które są tylko jedną z metod diagnostycznych. Dane tego typu są także wykorzystywane do uzasadnienia działań systemowych i przekonywania decydentów do podjęcia i finansowania określonych rozwiązań. Bez takich danych ilościowych pojawiłoby się ogromne ryzyko działań nieadekwatnych do potrzeb, co przy niewielkich nakładach na profilaktykę od wielu lat byłoby marnotrawieniem środków i odebraniem wielu osobom rzeczywiście potrzebującym pomocy możliwości jej uzyskania. Poprzez projekt chcemy tylko podnieść jakość diagnoz, ujednolicić poziom i częściowo zautomatyzować proces badania w taki sposób, żeby dawał on rzetelnie wyniki i nie przeciążał szkolnych specjalistów (stąd potrzeba zaangażowania zarówno informatyków, jak i ekspertów zajmujących się psychoprofilaktyką). Dodam, że w przeciągu dwóch lat liczba prób samobójczych w środowisku dzieci i młodzieży podwoiła się (Komenda Główna Policji), a współczynnik korzystania z pomocy psychiatrycznej wzrósł 2,5 razy. Stąd też pojawienie się tej kwestii w jednym z pytań badania.

Oczywiście przedstawione tu informacje nie dotyczą wszystkich aspektów metodologii diagnozy stosowanej w naszym badaniu. Jednocześnie pragnę wskazać, iż jesteśmy otwarci na każdą rzetelną dyskusję nt. konkretnych zastosowanych założeń czy rozwiązań. 

dr Wiesław Poleszak
Koordynator merytoryczny projektu “Profilaktyka na miarę”